The Linguistic Analysis of Lexical Collocation in the Holy Quran (Evidence from Surah “Isra, Kahf, Maryam, Taha”)

باهم‌آیی از نظرگاه‌های معنایی، ساخت‌واژی و نحوی به این نتیجه می‌رسد که تبیین و توضیح باهم‌آیی بر اساس معناشناسی موجّه‌تر می‌نماید.

ابراهیمی و پهلوا‌‌ن‌نژاد (1392) به بررسی باهم‌آیی‌های واژگانی در خمسة نظامی پرداخته‌اند. آنها خاطرنشان کرده‌اند که روابط ترادف، تضاد، تقابل و شمول معنایی بیش از سایر روابط مفهومی در این اثر ادبی خودنمایی می-کند؛ ضمن اینکه نظامی از باهم‌آیی‌های قرآنی و اساطیری نیز در خمسة خود بهرة وافر برده است. از جمله باهم‌آیی‌های قرآنی موجود در خمسة نظامی می‌توان به بهشت و دوزخ، صور و اسرافیل، ماهی و یونس، صالح و ناقه، یوسف و چاه، نوح و طوفان و سلیمان و تخت اشاره کرد. ابراهیمی در اثر مشترک دیگری با پهلوان‌نژاد و نادرنژاد (2012) باهم‌آیی‌های قرآنی را در بوستان سعدی واکاویده است، ابراهیمی و همکاران (همان) در این اثر انواع باهم‌آیی‌های بوستان را که ریشه در قرآن دارد، استخراج کرده‌اند. از آن جمله می‌توان به آتش و خلیل، موسی و نیل، عصای موسی، ید موسی، یوسف و زلیخا، ماهی و یونس، گنج قارون، نفخة صور، ابلیس و سجود، شب قدر و یأجوج و مأجوج اشاره کرد.

میرعمادی و کربلائی صادق (1388) باهم‌آیی واژگانی را در آثار منظوم و منثور مولانا در چارچوب نظریة نقش‌گرایی بررسی کرده‌اند. آنها داده‌های تحقیقات خود را از رویکردهای مختلف معنایی، ساخت‌واژی و نحوی پردازش کرده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که در فارسی امروز، باهم‌آیی‌های صفتی و سپس باهم‌آیی‌های عطفی با بسامد وقوع بیشینه از حداکثر کارایی برخوردارند؛ امّا در آثار مولانا الگوی غالب در ساخت باهم‌آیی‌ها، ترکیب‌های مفعولی بوده است که این خود تغییر در الگوی ساختاری این ترکیب‌های واژگانی را نشان می‌دهد.

در حوزة پژوهش‌های قرآن- محور نیز باید به تحلیل سیدی و اخلاقی (1391) از رابطة باهم‌آیی واژگانی اشاره کرد که پیکرة آن بزرگترین سورة قرآن کریم است. این پژوهشگران با معرفی 15 رابطة معنایی، توانستند 54 صورت باهم‌آیند را استخراج کنند.

شریفی و نامور فرگی (1391) با ارائة تقسیم‌بندی نوینی از انواع باهم‌آیی واژگانی به ویژگی‌های فرامتنی در شکل‌گیری انواع باهم‌آیی نیز پرداخته‌اند. در این پژوهش برای نخستین بار، هشت معیار برای تعیین باهم‌آیی‌ها در زبان فارسی ارائه شده است که  عبارت‌اند از: بسامد، واژة محوری⁸ ، سرایت ویژگی⁹ ، فاصلة واژه‌های هم‌نشین، مشخصه‌های انتخاب معنایی، جدایی‌پذیری، قابلیت گسترش و شمّ زبانی. نکتة تأمّل‌برانگیز این تحقیق در این است که وجود یک واژة محوری، مهم‌ترین ویژگی باهم‌آیی‌ها قلمداد شده است. شایان ذکر است که دستیابی به معیار جدیدی برای تعیین واژة محوری در باهم‌آیی، یکی از دستاوردهای پژوهش شریفی و نامور فرگی (همان) است. آنها با بررسی تعداد زیادی از واژگان هم‌نشین در زبان فارسی به این نتیجه رسیده‌اند که معیار نهایی برای تعیین واژة محوری در باهم‌آیی نمی‌تواند بسامد باشد؛ بلکه معیار کاربردی برای تعیین واژة محوری می‌تواند سرایت ویژگی باشد؛ بدین‌معنا که جهت تراوش معنایی در هر باهم‌آیی همواره از واژة محوری به سمت دیگر واژه‌های همراه است؛ به‌گونه‌ای که واژة محوری معنای کلی باهم‌آیی را تعیین می‌کند (همان: ص47). در ادامه، شریفی و نامور فرگی (همان)  دو ویژگی بسیار مهم دربارۀ واژة محوری را به شرح زیر مطرح می‌کنند:

1) واژة محوری در باهم‌آیی الزاماً با واژة محوری نحوی که هسته در گروه‌های نحوی است، مطابقت ندارد.

2) ممکن است هر دو واژة یک ترکیب باهم‌آیند، واژة محوری باشند؛ به‌عبارتی دیگر، سرایت ویژگی در باهم‌آیی ممکن است دوسویه باشد.

مسئلة دیگری که پژوهشگران در پژوهش فوق به آن پرداخته‌اند، مبحث هم‌جواری واژه‌های باهم‌آیند است. شریفی و نامور فرگی (همان: 7-9) معتقدند که فاصلة بین واژه‌های همراه نباید بیشتر از یک گروه دستوری باشد. آنان از منظر هم‌جواری، باهم‌آیی‌ها را به باهم‌آیی بافاصله و بی‌فاصله تقسیم‌بندی کرده‌اند. در باهم‌آیی بافاصله، بین واژه‌های هم‌نشین، واژه یا واژه‌های دیگری قرار می‌گیرد که این واژه‌های میانی خود تشکیل گروه یا گروه‌های دستوری متفاوتی را می‌دهند. حتی ممکن است واژه‌های هم‌نشین در دو جملة متفاوت، ولی متوالی و مرتبط با یکدیگر واقع شوند؛ اما از آنجا که به نوعی تکمیل‌کنندة معنای یکدیگرند، جزء باهم‌آیی‌ها قرار می‌گیرند. در جملة «تاریکی شب و روشنایی روز حکمتی دارد»، دو عنصر باهم‌آیند شب و روز که رابطة تقابل دارند، با فاصله از هم در یک عبارت به کار رفته‌اند؛ درحالی که در باهم‌آیی‌های بی‌فاصله، واژگان هم‌نشین بدون فاصله و در مجاورت یکدیگر قرار دارند. ترکیبات باهم‌آیندی که بین آنها تنها یک واژة ربط قرار دارد، جزء باهم‌آیی‌های بی‌فاصله قرار می‌گیرد؛ چرا که واژة ربط به تنهایی نمی‌تواند تشکیل یک گروه دستوری جداگانه بدهد. باهم‌آیی‌های ساده و چندگانه نیز تقسیم‌بندی دیگری است که شریفی و نامور فرگی (همان، 10) به آن پرداخته‌اند. در باهم‌آیی‌های ساده صرفاً دو واژه با یکدیگر هم‌نشین می‌شوند؛ در حالی که در باهم‌آیی‌های چندگانه، تعداد واژگان بیش از دوتاست.

3- ادعای ریچارد بل در خصوص «منقطع‌بودن قرآن»

ریچارد بل نویسندة کتاب «مقدمه‌ای بر قرآن» معتقد است که متن قرآن منقطع و گسسته است و با ذکر دلایلی چند به دفاع و اثبات مدعای خود می‌پردازد (1953). وی در اثر خود می‌نویسد در آغاز، آیات قرآن روی تکّه کاغذها نگاشته شده و به مرور زمان آیات دیگری به آنها الصاق شده است و زمانی که تصمیم گرفتند تا قرآن به‌صورت کتابی منسجم و یکپارچه درآورده شود، تکّه‌کاغذها بدون وقفه برخوانده و سپس نسخه‌برداری شده‌اند. آنگاه پس از نسخه‌برداری، با قراردادن تکّه‌کاغذها در کنار یکدیگر، صفحات قرآن تدوین شده است. وی عوامل نامبرده را از جمله نمونه‌هایی می‌داند که سبب آشفتگی و ناخوانابودن قرآن را شده است؛ ضمن‌ اینکه وی بر این باور است که برخی آیات هیچ ارتباطی با سایر آیات و حتی با کل سوره ندارند (عبدالرئوف، 1390، ص87).

عبدالرئوف استاد مطالعات قرآنی دانشگاه لیدز انگلستان در تحقیق خود که در پرتو روش‌های بسط متن در سوره‌های اِسراء، کهف، مریم و طه تقریر شده است، ادعاهای ریچارد بل را به‌ طرزی نظام‌مند بررسی می‌کند (عبدالرئوف، 2005). عبدالرئوف با بررسی ویژگی‌های سنخی بسط متنی و مضمونی این چهار سوره، درصدد است تا دریابد آیا این‌گونه تحلیل متنی را می‌توان در کل متن قرآن به‌کار گرفت یا خیر؟ آنچه در ادامة این بخش می‌آید، ترجمة مقالة عبدالرئوف است که ابوالفضل حُرّی (1390) انجام داده و در مجلة پژوهش‌های قرآنی به چاپ رسیده است:

گفتمان قرآنی با بهره‌گیری از سازوکارهای دستوری و دلالت‌پردازی معنایی و ویژگی‌های مؤلّفه‌ای واژه‌ها، بین آیات متوالی ارتباط مفهومی ایجاد کرده است و حتی میان تعداد معینی از سوره‌ها نیز رابطة بینامتنی برقرار می‌کند. متن‌کاو با عنایت به عوامل بافت برون و درون‌زبانی که بر تقابل بن‌مایه‌هایی که واحدهای سازندة سوره‌های معیّنند و واژگانی که به آیه‌ای معیّن شکل می‌دهند، تحقیق خود را به ‌پیش می‌برد. این‌گونه تحلیل متنی در سطوح میان و بینا-آیه‌ای انجام می‌شود؛ به‌عبارتی دیگر در گفتمان قرآنی، زنجیره‌مندی متنی می‌تواند در بطن یک سوره، میان‌خوشه‌ای از دو یا چند سورة متوالی، در بطن آیه یا میان‌خوشه‌ای از آیات رخ دهد (عبدالرئوف، 1390، ص88).

عبدالرئوف با این ادعا که چهار سورة مذکور، گروهی پیوسته را تشکیل می‌دهند که در بینامتنیّت و تلمیحات مفهومی و نیز برخی ویژگی‌های زبانی و آوایی با هم مرز مشترک دارند، ویژگیِ متنیِ تنوعِ سبکی برخی آیات این سُوَر را بررسی می‌کند. وی در مقام روش ارائه، تنوع سبکی را در راستای بسط متن و ارتباط معنایی تحلیل کرده است و در نهایت با ذکر دلایلی متقن به بی‌پایه و بی‌اساس بودن ادعای ریچارد بل صحّه گذاشته و حفظ بسط متنی و انسجام معنایی را در قرآن تأیید کرده است.

4- روابط مفهومی بیناواژگانی

واژة «باهم‌آیی» نشأت‌گرفته از collocare لاتین به معنای «با هم قراردادن» است. اجزاء تشکیل‌دهندة باهم‌آیی‌ها، هسته و وابسته، به‌طور تصادفی با یکدیگر هم‌نشین نمی‌شوند؛ بلکه محدودیت‌هایی در این هم‌نشینی دخیل است؛ به‌ گونه‌ای که هر هسته‌ای جزء وابستة خود را می‌طلبد که به وضوح معنایی آن ترکیب منجر می‌شود. باهم‌آیی مبین وجود رابطة معنایی بین واژگانی است که بر روی محور هم‌نشینی واقع شده‌اند. بعضاً به ‌علت کثرت کاربرد برخی واژه‌ها با یکدیگر، به ‌محض مشاهدة یکی از دو واژه باهم‌آیند در بافت زبانی¹⁰ ، به‌‌طور ناخودآگاه واژة دیگر نیز به ذهن متبادر می‌شود؛ البته باید متذکر شد که این یک اصل مطلق نیست. بعضاً نیز مشاهده می‌شود که مرز قاطعی بین روابط واژگانی وجود ندارد. رابطة بین دو جفت‌واژة اللَّیْلَ وَ النَّهارَ در قرآن کریم از این دست است. از یک سو، می‌توان رابطة بین این دو واژه را باهم‌آیی عطفی قلمداد کرد؛ چرا که در ترکیبات همیشه به‌‌صورت عطفی به‌کار می‌روند، از سوی دیگر می‌توان آنها را واژه‌های متضاد نیز در نظر گرفت. در ذیل این بخش به معرفی شناخته‌شده‌ترین روابط واژگانی پرداخته می‌شود.

4-1- شمول معنایی¹¹  

چنانچه مفهومی بتواند یک یا چند مفهوم دیگر را شامل شود، رابطۀ شمول معنایی مطرح می‌شود. این رابطه در واقع رابطۀ بین یک مفهوم و مفهوم‌های تحت شمول آن است. واژه‌ای که مفهومش واژه‌های دیگر را در بر می‌گیرد، واژۀ شامل¹² و واژه‌ای که بر مفاهیم تحت شمول دلالت دارد، زیرشمول¹³ نامیده می‌شود. واژه‌های زیر شمول نیز نسبت به یکدیگر واژه‌های هم‌شمول¹⁴ تلقی می‌شوند (صفوی، ۱۳۸۷: ص۱۰۰-۱۰۱): ﴿یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّیْتُونَ وَالنَّخیلَ وَالْأَعْنابَ وَمِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ...﴾ (نحل: 11). در این آیه ثَّمَر (به‌معنای میوه) واژۀ شامل نامیده می‌شود. هر یک از واژه‌های «الزَّیْتُون»، «النَّخیل» و «الْأَعْناب» برای ثَّمَر واژۀ زیرشمول به ‌حساب می‌آیند. واژه‌های «الزَّیْتُون»، «النَّخیل» و «الْأَعْناب» نیز نسبت به یکدیگر واژه‌های هم‌شمول تلقی می‌شوند.

4-2- جزءواژگی¹⁵

سعید (۲۰۰۹: ص۷۰) می‌نویسد:

جزءواژگی اصطلاحی است که رابطۀ کل به جزء را بین روابط واژگانی نشان می‌دهد؛ لذا cover و page جزئی از book هستند. این رابطه را می‌توان با جملاتی نظیر X جزئی ازY است، یا اینکه Y، X دارد، مطرح ساخت. جزءواژگی حاکی از نوعی رابطۀ سلسله‌مراتبی بین عناصر واژگانی است.

﴿وَهُوَ الَّذی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیَةٌ ...﴾ (انعام:۹۹). در آیۀ مذکور می‌توان رابطۀ نَبات (گیاه) را با خَضِراً (شاخه‌های سبز)، حَبًّا (دانه)، طَلْع (شکوفۀ خرما) و قِنْوان (جمع قنو به‌معنای خوشه‌های خرما) از این دست دانست.

4-3- واحدواژگی¹⁶

واحدواژگی اصطلاحی است که می‌توان برای اشاره به نوعی رابطۀ مفهومی بین دو واژه در نظر گرفت که یکی به‌مثابۀ واحد شمارش برای واژۀ دیگر به‌کار می‌رود (صفوی، ۱۳۸۷:ص ۱۰۵): ﴿یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ... ﴾ (لقمان:۱۶). در آیۀ مذکور واژۀ مِثْقال و حَبَّه واحد شمارشی برای واژۀ خردل هستند.

4-4- عضوواژگی¹⁷

عضوواژگی، به رابطۀ بین یک واژه که یک مجموعه¹⁸ است، دلالت دارد که دربرگیرندۀ یکایک اعضاء¹⁹ است (سعید، ۲۰۰۹، ص۷۱): ﴿...جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ وَاَعْنابٍ ...- ﴾ (بقره:۲۶۶). بدین‌ترتیب، می‌توان این‌گونه استدلال کرد که جَنَّةٌ (باغ) «مجموعه» است و هر یک از واژگان نَخیل (درختان خرما) و اَعْناب (درختان انگور) «عضو» این مجموعه هستند.

4-5- هم‌معنایی²⁰

صفوی (۱۳۸۷، ص۱۰۶-۱۰۸) در تعریف هم‌معنایی می‌نویسد: اگر دو واژه به‌جای یکدیگر به‌کار روند؛ اما در معنای زنجیرۀ گفتار تغییری حاصل نشود، می‌توان آن دو واژه را هم‌معنا قلمداد کرد؛ البته این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که هم‌معنایی مطلق در هیچ زبانی یافت نمی‌شود. وی ممکن‌نبودن وقوع هم‌معنایی مطلق در نظام زبان را در نمونه‌های ذیل می‌داند:

۱) ممکن است واژگان هم‌معنا در رابطۀ شمول معنایی باشند.

۲) ممکن است واژگان هم‌معنا با واژه‌هایی هم‌نشین باشند که امکان جانشینی با سایر واژگان را از آنها سلب کند.

۳) ممکن است واژگان هم‌معنا به گونه‌های زبانی مختلفی تعلق داشته باشند.

۴) ممکن است واژگان هم‌معنا در بار عاطفی با یکدیگر تفاوت داشته باشند.

در آیة ﴿إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَالْمَساکینِ ... ﴾ (توبه:۶۰)، می‌توان به واژگان فُقَراءِ و الْمَساکین اشاره کرد که تقریباً هم‌معنا به‌ حساب می‌آیند.

4-6- تقابل معنایی²¹

از واژه‌هایی که مفهوم یکی از آنها در نقطۀ مقابل مفهوم واژۀ دیگر قرار گرفته است، واژه‌های متقابل نامیده می‌شوند؛ به‌عبارتی دیگر، واژگانی که در یک حوزۀ معنایی²² قرار دارند و مؤلّفه‌های معنایی مشترک دارند؛ اما در یک مشخصۀ معنایی که حضور یا حضورنداشتن آن مشخصه را بیان می‌کند از یکدیگر متمایز شده‌اند، در این دسته از تقابل قرار می‌گیرند؛ البته بعضاً واژگانی به ‌چشم می‌خورند که فی‌النفسه در تقابل نیستند؛ بلکه یکی از شرایط لازم و کافی آنها با هم در تقابل است. صفوی (۱۳۸۷) انواع تقابل را در زبان فارسی به شرح ذیل توصیف می‌کند:

4-6-1- تقابل مدرج²³

شرایطی که در آن نفی یکی از واژه‌های متقابل، اثبات واژۀ دیگر نیست. این دسته از متقابل‌ها که در میان صفات جای می‌گیرند به‌لحاظ کیفیت قابل درجه‌بندی‌اند: ﴿..... قالَ الَّذینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ... ﴾ (بقره:۲۴۹). قَلیل و کَثیر با امکان درجه‌بندی به‌‌صورت اقل و اکثر نمونه‌ای از تقابل مدرج است.

4-6-2- تقابل مکمل²⁴

شرایطی که در آن نفی یکی از واژه‌های متقابل، اثبات واژۀ دیگر است. این دسته از متقابل‌ها که در میان انواع کلمات جای می‌گیرند به‌لحاظ کیفیت درجه‌بندی نمی‌شوند: ﴿یَأَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَکُم مِّن ذَکَرٍ وَ أُنثَى... ﴾ (حجرات:۱۳). ذَکَر وَ أُنثَى نمونه‌ای از تقابل مکمل یا درجه‌ناپذیر است.

4-6-3- تقابل دوسویه²⁵

در این فرایند واژگان متقابل در رابطۀ دوسویه با یکدیگر قرار دارند: ﴿...وَإِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ... ﴾ (نساء:۱۲). در آیۀ مذکور أَخ و أُخْت (برادر و خواهر) رابطۀ دوسویه برقرار کرده‌اند. در آیۀ زیر نیز رابطۀ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ از این دست است: ﴿...وَإِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ﴾(حج:۷۳).

4-6-4- تقابل جهتی²⁶

این تقابل مستلزم حرکت به سوی یا از سوی گوینده است: ﴿وَقُلْ رَبِّ ادْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ...﴾ (إسراء:۸۰). در آیۀ مذکور رابطۀ بین اَدْخِل و ااََخْرِج از نوع تقابل جهتی است؛ علاوه‌ بر‌ این، تقابل جهتی به تغییر یا حرکتی در جهت مخالف نیز اشاره دارد: ﴿قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَیْنَهُمَا... ﴾ (شعراء: ۲۸). مَشْرِق و مَغْرِب در آیۀ فوق مبین این نوع رابطه است.

4-6-5- تقابل واژگانی²⁷

در این فرایند واژه‌های متقابل به کمک تکواژهای منفی‌ساز در تقابل واژگانی با یکدیگر قرار می‌گیرند: ﴿وَهُوَ الَّذی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَغَیْرَ مَعْرُوشاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَغَیْرَ مُتَشابِهٍ...﴾ (انعام:۱۴1). در آیۀ مذکور واژگان مَعْرُوشات وَ غَیْرَ مَعْرُوشات (با داربست و بدون داربست) و مُتَشابِه وَ غَیْرَ مُتَشابِه (همگن و ناهمگن) به کمک تکواژ منفی‌ساز «غیر» در تقابل با یکدیگر هستند. ﴿...وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ...﴾ (نور: ۱۹). افعال یَعْلَم و لَا تَعْلَم در آیۀ فوق نیز صرفاً به مدد تکواژ منفی ساز «لا» در تقابل با یکدیگر قرار گرفته‌اند.

4-6-6- تقابل ضمنی²⁸

در این نوع تقابل که برای نخستین بار از سوی صفوی معرفی شده است، ویژگی‌ای برای هر واژه در نظر گرفته شده است که می‌تواند جزء شرایط لازم و کافی مفهوم آن واژه نیز باشد. صفوی (۱۳۸۷) معتقد است که این ویژگی در تقابل با مختصه‌ای قرار می‌گیرد که برای واژۀ دوم در‌نظرگرفته شده است؛ لذا دو واژۀ مذکور در معنی ضمنی خود در تقابل با یکدیگر قرار گرفته‌اند: ﴿وَمِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلاَّ ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً... ﴾ (آل‌عمران:۷۵). قنطار یکی از اوزان اسلامی است که در اندازۀ آن اختلاف ‌نظرهای بسیاری وجود دارد؛ اما این واژه در این آیۀ شریفۀ قرآن به مال بسیار فراوان اشاره دارد که در تقابل با دینار (کنایه از مال اندک) قرار گرفته است؛ البته این دو واژه فی‌النفسه در تقابل با یکدیگر قرار ندارند؛ بلکه یکی از مؤلّفه‌های معنایی آنها (در اینجا قلت و کثرت) که در واقع یکی از شرایط لازم وکافی آنها نیز به شمار می‌رود، موجب تقابل ضمنی این دو واژه شده است.

4-7- تباین معنایی²⁹

صفوی (همان) معتقد است تباین معنایی تقابل معنایی بین مفهوم چندواژه در یک حوزۀ معنایی است که نفی یکی از آنها، تأیید دیگر اعضای این حوزه است. وی به دو نمونه تباین معنایی اشاره کرده است که در ذیل این بخش به آنها پرداخته خواهد شد.

4-7-1- تباین متقاطر³⁰

در این فرایند، واژه‌های متباین دو به دو در تقابل با یکدیگر قرار دارند: ﴿ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمانِهِمْ وَعَنْ شَمائِلِهِمْ... ﴾ (اعراف:۱۷). در آیۀ فوق چهار جهت بین أیدی (به معنای جلو و پیش رو)، خَلْف (به معنای پشت سر)، أَیْمان (جمع یمین به معنای راست) و شَمائِل (جمع شمال به معنای چپ) در قالب تباین متقاطر مطرح شده است.

4-7-2- تباین خطی³¹

در این نوع تباین، اعضاء در تقابل با یکدیگر قرار ندارند و هر عضو صرفاً در فاصلۀ بین دو عضو دیگر قرار گرفته است: ﴿شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَالَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهیمَ وَمُوسی‏ وَعیسی‏...﴾ (شوری:۱۳). همان‌گونه که آیۀ فوق نشان می‌دهد واژگان نُوح وَ إِبْراهیم وَ مُوسی‏ وَ عیسی به انضمام محمد(ص)‏ گروهی را تشکیل می‌دهند به نام پیامبران اولوالعزم. هیچ‌گونه تقابل معنایی بین واژه‌های این گروه مشاهده نمی‌شود؛ بلکه صرفاً هر عضو در فاصلۀ بین دو عضو دیگر قرار می‌گیرد. صفوی (۱۳۸۷) این نوع از تباین را تباین مدور³² نامیده است.

4-8- رابطۀ جنسی

در این نوع باهم‌آیی، واژۀ دوم بیانگر جنس واژۀ محوری است (شریفی و نامور فرگی، ۱۳۹۱: ۵۳): ﴿...یُحَلَّوْنَ فیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤاً وَلِباسُهُمْ فیها حَریرٌ ﴾ (حج:۲۳). در آیۀ مذکور ذَهَب و لُؤْلُؤ مبین جنس أَساوِر و حَریر مبین جنس لِباس است.

4-9- رابطة آیت

این نوع رابطه را می‌توان خاص قرآن کریم دانست؛ چرا که آیت یا نشانه، ویژة انبیاست که خداوند سبحان در مصحف شریف بارها به نمونه‌هایی از آن اشاره کرده است. کتابی که خود نیز معجزة بی‌بدیل پیغمبری است که به نصّ صریح قرآن، درس نخوانده و با علما حشر و نشری نداشته است. رابطة آیت به تبیین ارتباط واژه‌هایی می‌پردازد که در آن یکی از دو واژۀ باهم‌آیند، نشانه‌ای دالّ بر وجود امری خارق‌العاده است که در کنف اختیار بشر نیست: ﴿وَوَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَقالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ... ﴾ (نمل:16). در آیة مذکور مَنْطِقَ الطَّیْر اعجاز حضرت سُلَیْمان است، نیز می‌توان به معجزة فُلْک (کشتی) حضرت نوح (هود/36-37) و معجزة أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَالْأَبْرَصَ (شفای کور مادرزاد و برص) وَأُحْیِ الْمَوْتی (زنده‌کردن مردگان)‏ حضرت عیسی (آل‌عمران/49) اشاره کرد.

4-10- رابطۀ زمان

این رابطه به تبیین ارتباط جفت واژه‌هایی می‌پردازد که یکی از دو واژۀ باهم‌آیند، زمان رخداد واژۀ دیگر باشد (سیدی و اخلاقی، 1391: 18): ﴿ولَوْ أَنَّ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً وَمِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ﴾ (سورۀ مبارکۀ زمر:47). در آیۀ فوق، رابطۀ باهم‌آیند سُوءَ الْعَذابِ و یَوْمَ الْقِیامَةِ بیانگر رابطۀ زمان است که از وقوع عذاب دردناک در روز قیامت خبر می‌دهد.

4-11- رابطۀ متأثر

به رابطه‌ای اطلاق می‌شود که یکی از دو واژۀ باهم‌آیند از واژۀ دیگر تأثیر پذیرفته است (پهلوان‌نژاد و سزاوار، 1387: ص117) ﴿یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ﴾ (بقره:۱۵۳). در این آیه ارتباط بین جفت واژۀ صَّبْرِ و الصَّابِر به ‌مدد رابطۀ متأثر تبیین می‌شود.

4-12- باهم‌آیی

صفوی به نقل از پورتسیگ (۱۹۳۴) می‌نویسد:

رابطۀ تنگاتنگ یک اسم با یک فعل، یا یک اسم با یک صفت باهم‌آیی نامیده می‌شود. وی معتقد است که در یک حوزۀ معنایی، رابطۀ معنایی بنیادینی بین واژه‌ها وجود دارد که به باهم‌آیی آنها منجر می‌شود (صفوی، ۱۳۸۷: ص۱۹۶).

در مصحف شریف می‌توان به آیۀ زیر اشاره کرد که در آن، اسامی الصَّلاةَ و الزَّکاةَ به ترتیب با افعال أَقامُوا و آتَوُا هم‌نشین شده‌اند: ﴿الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّکاةَ﴾ (حج:۴۱). در آیۀ ﴿هُوَ الَّذی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَالْقَمَرَ نُوراً... ﴾ (یونس:۵) نیز واژگان ضِیاءً و نُوراً هر دو به‌ معنای نور و مترادف یکدیگر هستند؛ اما ضِیاءً جنبۀ ذاتی و نُوراً جنبۀ اکتسابی دارد؛ لذا هر یک به اقتضای معنای کاربردی خود با واژگان الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ هم‌نشین شده‌اند.

4-12-1- باهم‌آیی هم‌نشینی³³

باهم‌آیی هم‌نشینی به وقوع واژه‌هایی با ویژگی‌های بنیادین مشترک بر روی محور هم‌نشینی اشاره دارد. در این‌گونه از باهم‌آیی که برای اهل زبان از پیش تعیین شده است، عموماً فعلی یا صفتی بر روی محور هم‌نشینی در کنار اسمی ظاهر می‌شود (همان، ص197): ﴿... إِنَّ رَبِّی عَلی‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ ﴾ (هود:۵۶). در آیۀ فوق رابطۀ صِراطٍ و مُسْتَقیمٍ از نوع باهم‌آیی هم‌نشینی است.

واژۀ صراط یکی از واژگان کلیدی در مصحف شریف است که در لغت به معنای راه ذکر شده است. این واژه، صرفاً با صفت مستقیم و جحیم در قرآن هم‌نشین شده است. ترکیب «صراط مستقیم» قریب به ۳۵ مرتبه و ترکیب «صراط جحیم» فقط یک‌بار (سورۀ مبارکۀ صافات/۲۳) در قرآن کریم به کار رفته است. در همین راستا می‌توان به جفت‌واژۀ یَوْمَ الْقِیامَة در آیۀ زیر اشاره کرد که نمونه‌ای از باهم‌آیی اسم + اسم در قرآن مجید است. در مصحف شریف واژة الْقِیامَة صرفاً با واژة یَوْمَ هم‌نشین شده است: ﴿إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً وَمِثْلَهُ مَعَهُ لِیَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ یَوْمِ الْقِیامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ﴾ (مائده:36).

4-12-2- باهم‌آیی متداعی³⁴

باهم‌آیی متداعی نیز به باهم‌آیی واژه‌ها بر حسب ویژگی‌ای که آنها را در یک حوزۀ معنایی قرار می‌دهد، اطلاق می‌شود (همان، ص۱۹۸): ﴿...وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ... ﴾ (اعراف: ۵۴). در آیۀ فوق می‌توان برحسب حوزۀ معنایی اجرام آسمانی، واژگان «الشَّمْسَ»، «الْقَمَر» و «النُّجُوم» را در رابطۀ باهم‌آیی متداعی با یکدیگر دانست. علاوه‌ بر آیۀ فوق‌الذکر، ترکیب «الشَّمْسَ»، «الْقَمَر» و «النُّجُوم» در سُوَر شریفۀ یوسف/۴، نحل/۱۲، حج/۱۸ و الرحمن/۵-۶ نیز به‌کار رفته است.

بر حسب جوارح انسان نیز می‌توان واژگان «السَّمْعَ»، «الْأَبْصارَ» و «الْأَفْئِدَةَ» را در رابطۀ باهم‌آیی متداعی با یکدیگر دانست: ﴿قُلْ هُوَ الَّذی أَنْشَأَکُمْ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصارَ وَالْأَفْئِدَةَ... ﴾ (ملک:۲۳). باهم‌آیی «السَّمْعَ»، «الْأَبْصارَ» و «الْأَفْئِدَةَ» علاوه ‌‌بر آیۀ فوق‌الذکر، در سُوَر مبارکۀ نحل/۷۸ و ۱۰۸، إسراء/۳۶، مؤمنون/۷۸، سجده/۹، حج/۴۶، احقاف/۲۶ و جاثیه/۲۳ نیز مشاهده شد؛ ضمن اینکه آیات ۲۰ و ۲۲ سورۀ فصلت نیز باهم‌آیی «سَمْع»، «أَبْصار» و «جُلُود» را در خود جای داده است.

4-12-3- رابطة باهم‌آیی عطفی³⁵

در این نوع رابطه، اسامی باهم‌آیند با حروف عطف با یکدیگر هم‌نشین می‌شوند. در آیۀ زیر ارتباط الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ و نیز اللَّیْلَ وَ النَّهارَ از نوع باهم‌آیی عطفی محسوب می‌شود: ﴿وَسَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ ﴾ (ابراهیم: 33). نیز می‌توان به جفت‌واژه‌های رَعْدٌ وَ بَرْقٌ (بقره/19) و السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (یوسف/105) در مصحف شریف اشاره کرد.

4-12-4- باهم‌آیی جهتی³⁶

در این رابطه، یکی از واژه‌های باهم‌آیی بیانگر جهت واژۀ محوری است (شریفی و نامور فرگی، ۱۳۹۱، ص۵۳). رابطۀ دو واژۀ تَحْت و أَرْجُل نمونه‌ای از باهم‌آیی جهتی است: ﴿یَوْمَ یَغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ... ﴾ (عنکبوت:۵۵).

4-13- رابطۀ ندایی

یکی از شیوه‌های قرآن در بیان مفاهیم و مطالب از سوی خداوند حکیم، بهره‌گیری از شیوۀ خطاب و مخاطب است. خداوند با این اسلوب فضایی را فراهم می‌سازد تا ضمن فراخوانی بشریت در محضر الهی، آنها را متوجه پیام و کلام وحی کند. بی‌تردید خالق هستی به‌منظور جذب و هدایت همۀ انسان‌هایی که در پهنۀ زمین و گسترۀ زمان بسر می‌برند، قرآن را بر قلب پیامبر عظیم الشأن اسلام نازل کرد. در فرایند خطاب و مخاطب سه عنصر منادی (آنکس که خطاب می‌کند)، منادا (آنکس که خطاب متوجه اوست) و حروف ندا (ادات و وسیلۀ ندا هستند که بعضاً نیز ممکن است قید نشود) دخیل است: ﴿یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقولوا قَولًا سَدیدًا﴾ (أحزاب:۷۰). در این آیۀ شریفه «یا» ادات ندا، «مؤمنین» عنصر منادا و خداوند عزوجل نیز منادی است. در همین راستا، فلاحی قمی (۱۳۹۰، 47) مطرح کرده است که نداهای الهی در قرآن گاهی باواسطه است، مانند: ﴿قُلْ یَأَهْلَ الْکِتابِ..‏.﴾ (آل‌عمران:۹۸) که خداوند پیامبر اکرم(ص) را مخاطب ساخته، پیام خود را از طریق آن حضرت به مردم می‌رساند، و گاهی بی‌واسطه است، مانند: ﴿یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ﴾ (فجر:۲۷-۲۸)؛ اگرچه که تغییر لفظی، بدون واسطه است وگرنه در تنزل وحی حتماً به‌واسطۀ رسول اکرم(ص) خواهد بود.

4-14- رابطۀ علّی

رابطه‌ای که در آن یکی از دو واژۀ باهم‌آیند علت و منشأ واژۀ دیگر واقع شود (پهلوان‌نژاد و سزاوار، 1387: ص116): ﴿...أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ (رعد:۲۸). در آیۀ فوق ذِکْرِ اللَّه علت و منشأ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب است.

4-15- رابطۀ مکان

به‌‌طور کلی، ارتباط بین جفت‌واژه‌هایی که در آن یکی از دو واژة باهم‌آیند، بُعد مکانی واژة دیگر را ترسیم می‌کند، بر مبنای رابطة مکان تبیین‌پذیر است. در این راستا، می‌توان به ارتباط جفت‌واژه‌های السَّماءِ و ماءً اشاره کرد که السَّماءِ مکانی برای نزول آب تعبیه شده است: ﴿...وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیی‏ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها...﴾ (روم:۲4).

4-16- چند معنایی³⁷

چند معنایی شرایطی است که یک واحد زبانی از چند معنی برخوردار باشد؛ به‌عبارتی دیگر یک لفظ بین چند معنا و مقصود مشترک باشد (صفوی، 1387، ص111). از سوی دیگر، صفوی (همان، ص117) مدعی است که چند معنایی در زبان، ویژگی برخی از واژه‌ها نیست؛ بلکه شرایطی است که بر حسب انتخاب و ترکیب، تمامی واحدهای نظام واژگانی زبان را شامل می‌شود و وقوع این رابطة مفهومی به افزایش و کاهش معنایی مربوط است. برای نمونه می‌توان به واژة فتنه در قرآن اشاره کرد که در 7 معنی مختلف به‌کار رفته است از جمله: امتحان و آزمایش/ انبیاء: 111، عذاب/ صافات: 63، شرک و کفر/ انفال: 39، گمراهی و ضلالت/ آل‌عمران: 7، مصیبت و بلا/ نور:63، نفاق و تفرقه/ توبه:47، عذر و بهانه/ انعام:23. (رضوانی و قنسولی، 1390).

4-17- رابطۀ ترتیب خطی

این رابطه به تبیین ارتباط واژه‌هایی می‌پردازد که مستلزم حرکت در واحد زمان است: ﴿لِیُخْرِجَ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ﴾ (طلاق:۱۱). تبلور والاترین هدف الهی که هدایت انسان‌ها از تاریکی به‌سوی نور است، در جای جای مصحف شریف به چشم می‌خورد. این هدایت که در گذر از واژۀ الظُّلُمات به‌سوی واژۀ النُّور عینیت پیدا می‌کند، مستلزم حرکت در واحد زمان است. در همین راستا، می‌توان به ارتباط دو جفت‌واژۀ حَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ اشاره کرد که قطعاً بیانگر این نکته است که زیست در دنیا مقدمۀ حرکت و انتقال به سوی آخرت است؛ لذا در آیات مختلفی (ابراهیم/۳، بقره/۸۶، نساء/۷۴، یونس/۶۴، توبه/۳۸، رعد/۲۶ ) این ترتیب خطی ملموس است. آیۀ زیر نیز دال بر این ادعاست: ﴿وَزُخْرُفاً وَإِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَالْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقینَ﴾ (زخرف: ۳۵). نیز می‌توان به جفت‌واژه‌های أْمُر بِالْمَعْرُوف و نهی عَنِ الْمُنْکَر اشاره کرد. این جفت‌واژه قریب به ۸ مرتبه (آل‌عمران/۱۰۴ و ۱۱۰ و ۱۱۴، اعراف/۱۵۷، توبه/۷۱ و ۱۱۲، حج/۴۱ و لقمان/۱۷) در قرآن کریم با یکدیگر هم‌نشین شده‌اند که در کلیۀ این نمونه‌ها أْمُر بِالْمَعْرُوف مقدم بر نهی عَنِ الْمُنْکَر بوده است. آیۀ زیر شاهدی است بر این ادعا ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر﴾ (توبه:۷۱). در این مجال به‌ علت اطالۀ کلام، از ذکر بیان‌های مفسران قرآن در ارتباط با تقدم و تأخر این جفت‌واژه‌ها پرهیز می‌شود.

4-18- رابطۀ نقشی³⁸

رابطة نقشی به تبیین ارتباط واژه‌هایی می‌پردازد که در آن یکی از دو واژۀ باهم‌آیند در جهت انجام فعلی، نقشی ایفا می‌کند. در آیة زیر نقش الصَّلاةَ، تَنْهی‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ است: ﴿اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ... ﴾ (عنکبوت:45). در آیة زیر نیز رابطة الْکِتَابَ با هُدًى وَرَحْمَةً از نوع رابطة نقشی است؛ به‌‌عبارتی دیگر نقش کتاب، هدایت و رحمت خلق است: ﴿وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ مِن بَعْدِ مَا أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ الْأُولَى بَصَائِرَ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ ﴾ (قصص:43).

4-19- رابطة اسنادی³⁹ 

این رابطه به تبیین ارتباط جفت‌واژه‌هایی می‌پردازد که یکی از دو واژۀ باهم‌آیند، مبیّن مشخّصات و خصوصیّات واژة دیگر است؛ به‌عبارتی دیگر صفتی همراه اسمی می‌آید و چگونگی اسم را از قبیل رنگ، شکل، اندازه، ارزش، حالت، وضع، نسبت و... بیان می‌کند (شریفی و مولوی وردنجانی، 1387: ص62)؛ بنابراین رابطة اسنادی به نوعی رابطه اطلاق می‌شود که در آن هم‌آیی اسم و صفت، منجر به باهم‌آیی واژگانی می‌شود: ﴿أَوَلَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ﴾ (یس:81). کلمات باهم‌آیند خَلَّاقُ الْعَلِیمُ که از صفات خداوند محسوب می‌شوند، از این دست هستند. در آیة زیر نیز واژة مُّبِین حالت و چگونگی فَتْح را بیان می‌کند: ﴿إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُّبِینًا﴾ (فتح: 1).

4-20- رابطة مالکیت

رابطه‌ای که در آن یکی از دو واژۀ باهم‌آیند مالک و واژة دیگر مملوک واقع شود: ﴿رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِن کُنتُم مُّوقِنِینَ﴾ (دخان:7). در این آیه، واژة رَبِّ مالک و السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ نیز مملوک نامیده می‌شود.

5- یافته‌های پژوهش

در این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی، تلاش شد تا بعد از استخراج باهم‌آیی‌ها در پیکره‌ای به وسعت چهار سورة متوالی، به واکاوی روابط مفهومی بیناواژگانی پرداخته شود. اطلاعات آماری سُوَر مطالعه‌شده در جدول 2 مشاهده می‌شود؛ ضمناً در جستار حاضر از قرآن کریم با ترجمة آیت الله مکارم شیرازی (1390) استفاده شد.

جدول 1 – اطلاعات آماری سُوَر مطالعه‌شده

لازم به ذکر است که در این پژوهش ملاک تعیین جفت‌واژه‌های باهم‌آیند، متن عربی قرآن بوده است و نه ترجمة فارسی آن. برای مثال در آیة زیر در متن قرآن واژة «علم» با هیچ واژه‌ای همراه نشده است؛ اما به‌صورت جفت‌واژة علم و دانش ترجمه شده است که در زبان فارسی می‌تواند تحت رابطة هم‌معنایی قرار گیرد؛ لذا بررسی نمونه‌هایی از این قبیل از دستور کار خارج شد و در لیست انواع باهم‌آیی قرار نگرفت: ﴿وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلا قَلِیلا﴾ (اِسراء:٨٥). بر مبنای تعاریف مطرح‌شده از روابط مفهومی در بخش سوم، انواع روابط بیناواژگانی در سُوَر مبارکة اِسراء، کهف، مریم و طه با ذکر میزان هم‌جواری ترکیبات باهم‌آیند، در جداول 2، 3، 4 و 5 قید شده است:....

جدول2- انواع روابط مفهومی بیناواژگانی در سورة اِسراء

جدول3- انواع روابط مفهومی بیناواژگانی در سورة کهف

جدول4- انواع روابط مفهومی بیناواژگانی در سورة مریم

جدول5- انواع روابط مفهومی بیناواژگانی در سورة طه

همان‌گونه که جداول فوق نشان می‌دهد در پیکرة بررسی‌شده در پژوهش حاضر که مشتمل بر چهار سورة متوالی اِسراء، کهف، مریم و طه است، 397 نمونه ترکیب باهم‌آیند (339 نمونه باهم‌آیی بدون احتساب نمونه‌های تکراری) استخراج شد. از بین 20 رابطة مفهومی معرفی‌شده در بخش سوم، مشخصاً 17 رابطة معنایی در سُوَر مبارکة اِسراء، کهف، مریم و طه یافت شد که نتایج آن در جدول 4 مشاهده می‌شود:

جدول6- نتایج کلی انواع روابط مفهومی در پیکرة مطالعه‌شده

همان‌گونه که جدول 6 حکایت دارد، در بین 17 رابطة مستخرج از بطن پیکرة منظور، رابطة اسنادی، باهم‌آیی و تقابل به ترتیب بیشترین میزان وقوع را به خود اختصاص داده‌اند. از آنجا که میزان هم‌جواری صورت‌های باهم‌آیند نیز در این پیکره مدّ نظر نگارندگان بوده است، اطلاعات آماری مربوط به این ویژگی نیز در جدول 7 تقریر شده است:

جدول 7- بسامد باهم‌آیی‌های بی‌فاصله و بافاصله

به‌‌منظور سنجش صحت و سقم ترکیبات باهم‌آیند در پیکرة آزمون‌شده، 30 نمونه از صورت‌های باهم‌آیند انتخاب و بسامدشان در کل مصحف شریف بررسی شد. نتایج این ارزیابی در جدول 8 مشاهده می‌شود:...

جدول 8- بسامد وقوع کلمات باهم‌آیند گزینشی در کل مصحف شریف