Textual Coherence of Surah Dhariyat Based on the Process of Semantic Circles

1- طرح مسئله

انسجام، یکی از ویژگی‌های متن است که به کلام، یکپارچگی و وحدت می‌بخشد و موجب برقراری رابطه بین اجزا و قسمت‌های متن می‌شود تا خواننده یا شنونده را به مضمون و محتوای کامل و صحیح متن برساند؛ به ‌عبارت ‌دیگر، انسجام به رابطه‌های معنایی درون‌متنی دلالت دارد که در فهم متن دخالت دارند (عدالت‌پور، 1389ش).

دربارۀ وجود انسجام و ارتباط بین آیات یک سوره دو دیدگاه کلی مطرح شده است؛ گروهی بر ناپیوستگی و گسیختگی مضمون آیات و مضامین سوره‌ها تأکید دارند و این بی‌نظمی را به ویژگی‌های اصیل سبک قرآنی نسبت داده‌اند (فقهى‌زاده، 1374ش، ص144). آنان درس‌ناخواندگی پیامبر (گوستاو لوبون، 1378ش، ص2) یا طولانی‌شدن مدت‌زمان نزول قرآن و پاسخگویی به اتفاقات و حوادث گوناگون در طول مدت ۲۳ سال را دلیل این پراکندگی متنی می‌دانند (سیوطى، 1363ش، ج2، ص342)؛ اما بسیاری از پژوهشگران قرآنی این دیدگاه را مخالف اصول فصاحت و بلاغت قرآن دانسته و یکپارچگى هر یک از سوره‌ها را لازمة حکمت، بلاغت و اعجاز قرآن بیان کرده‌اند (درّاز، 1391ق، ص121) و بر آن اصرار دارند که پیوستگی و انسجام دقیقی بین آیات قرآن وجود دارد. طرفداران این دیدگاه، وجود انسجام را به‌صورت خطی و فقط در آیات هم‌جوار جاری می‌دانند (سیوطی، 1363ش، ج2، ص342)؛ ولی برخی دیگر بر این باورند که هر یک از سوره‌های قرآن دارای جامعیت واحدی است که در انسجام و به هم‌پیوستگی آیات نقش دارد و از این حد جامع به‌عنوان وحدت موضوعی یاد می‌کنند (بی‌آزار شیرازی، 1376ش، ج1، 438؛ خامه‌گر، ۱۳۸2ش، ص۱۹)؛ درواقع، آنان پیام هر یک از سوره‌ها را اساس فهم دیگر آیات قرار می‌دهند و یک موضوع را محور و مدار فهم آیات می‌دانند (شحاته، 1990م، ص27). آنان برای اثبات سخن خویش شواهد متعددی دال بر وجود نظم و چینش اعجاز گونه الفاظ و آیات و حتی سوره‌های قرآن ارائه داده‌ و تلاش کرده‌اند براساس قواعد و نظریه‌های متعدد زبان‌شناسی به‌خصوص مکتب نقش‌گرای هالیدی، پیوستگی بین آیات برخی سوره‌ها را به اثبات برسانند.

باوجود تلاش این پژوهشگران، به نظر می‌رسد هنوز نظریه و روش جامعی در بیان کیفیت تناسبات آیات سوره‌ها به دست نیامده و نظریات جدید زبان‌شناسی قابلیت تطبیق بر محتوای همه سوره‌های قرآنی را نداشته است (خامه گر، 1397ش) و هنوز این سؤال مطرح است که چگونه و با چه روشی می‌توان به نظم و نحوه ارتباط و چینش آیات یک سوره پی برد.

برای یافتن پاسخی مناسب برای این پرسش به نظر می‌رسد به‌جای جست‌وجوی مناسبات بینا آیه‌ای به شیوه ترتیبی و خطی، باید ارتباط و مناسبات بین بخش‌ها و گروه‌های معنایی جست‌وجو شود. بدین صورت که محتوای هر سوره متشکل از حلقه‌های معنایی متعددی است که محتوای هر یک از حلقه‌ها را آیات مرتبط، هم‌سنخ و همگن تشکیل داده است. به بیان دیگر، آیات هم‌راستا و هم‌مضمونی که در مقام تکمیل معنا و مطلب واحدی هستند و بافت یکسانی را تشکیل داده‌اند، در حلقه و دایره‌ای مجزا قرار داده شوند؛ برای مثال، مجموع آیات قسم در یک حلقه و جواب آن در حلقه معنایی دیگری قرار می‌گیرند. همچنین، آیات مربوط به یک داستان یا شاهد تاریخی در حلقه‌ای دیگر جای خواهند گرفت. پس از تفکیک و تمایز حلقه‌های معنایی به نحوه چینش منطقی و ارتباط آنان با یکدیگر پرداخته می‌شود تا ارتباط و مناسبات بین حلقه‌ها نمایان شود. از آنجا که کشف انسجام متنی پس از یافتن حلقه‌های معنایی و کشف ارتباط بین حلقه‌ها صورت می‌گیرد، عنوان (حلقه‌های معنایی) برای آن انتخاب شده است. این نوشتار، با محور قرار دادن و انطباق فرایند حلقه‌های معنایی بر سوره ذاریات، در پی آن است تا انسجام متنی و معنایی این سوره را تحلیل و تبیین کند. محتوای سوره ذاریات در نگاه اول دارای پراکندگی و عدم انسجام است؛ ولی با بازبینی این سوره، یک ساختار و نظم منطقی به دست می‌آید؛ البته تبیین و تفسیر این سوره بر پایه دیدگاه جدید (استدلالی‌بودن قسم‌ها) دنبال شده است. مطابق این دیدگاه، قسم‌های الهی در راستای اثبات و تبیین جواب قسم چینش شده‌‌اند و بیان‌کنندۀ تصویری تمثیل‌گونه و باورپذیر برای اثبات مضمون جواب قسم‌اند (طباطبایی، 1417ق، ج20، ص237؛ فراهی، 1349ق، ص37؛ بنت‌الشاطی، 1376ش، ص266). برای رسیدن به این تصویر برهانی، گاه لازم می‌آید واژگان قسم بر معنای مجازی آن حمل شوند یا نماد و سمبلی برای تصویرگری یک معنا یا حالتی در نظر گرفته شوند. انتظار می‌‌رود درنهایت پاسخ مناسبی برای این پرسش به دست آید که:

چگونه براساس فرایند حلقه‌های معنایی می‌توان به انسجام متنی آیات سوره ذاریات دست ‌یافت؟

برای پاسخ به این پرسش، آیات این سوره بر مبنای نظریه قسم‌های استدلالی، تفسیر و ترجمه و سپس مراحل فرایند انسجام‌یابی بر این سوره به‌صورت گام‌به‌گام انجام می‌شود.

2- پیشینۀ پژوهش

درباره بررسی انسجام متنی و محتوای سوره‌ ذاریات، علاوه بر مطالب ذکرشده در تفاسیر جامع در ذیل آیات آن سوره، آثاری نیز در قالب مقاله یافت شد؛ مانند:

مقاله «مناسبات درونی و بینا آیه‌ای در سه سوره سوگنددار قرآن (نازعات، مرسلات، ذاریات)» نوشته ابوالفضل حری (1391ش) که براساس علم المناسبه و پذیرش انسجام اندام‌وار محتوای هر سوره به بررسی سه سوره نازعات، مرسلات و ذاریات می‌پردازد و نتیجه می‌گیرد نه‌فقط میان سوگندها با یکدیگر، میان سوگندها با سایر آیات سوره‌ها نیز پیوند اندام‌وار و منسجم برقرار است.

پایان‌نامه ارشد با عنوان «پیوستگی‌های شبکه‌ای سوره‌های قرآن کریم،‌ مطالعه موردی سوره مبارکه ذاریات»، اثر روح‌الله داوری (1394ش)، به دنبال یافتن معیارهایی برای پیوستگی‌های شبکه‌ای سوره‌های قرآن کریم است. ایشان سوره ذاریات را ازطریق غرض مشترک با سوره‌های أعراف، هود، صافات، قمر، ق، مرسلات و نازعات مشترک می‌داند و وجوه اشتراک دیگری را نیز مطرح کرده است.

مقاله «سبک‌شناسی سوره ذاریات» نوشته شعبان نصرتی و همکاران (1396ش)، براساس معیارهای سبک‌شناسی، به بررسی زیبایی‌های ادبی سوره ذاریات در سه سطح زبانی، ادبی و فکری پرداخته و آهنگ و ریتم کلمات و صوت حاصل از آنها را در جلب ‌توجه مخاطب و خواننده بررسی کرده است.

آنچه نوشتار حاضر در مقام بیان آن است، نه در این مقالات و نه دیگر نوشتارهای ارائه‌شده، یافت نشد؛ به‌خصوص اهمیت طرح دیدگاه (حلقه‌های معنایی) و تطبیق آن بر سوره ذاریات که کاری نو و ابداعی است و نیازمند تکمیل و تطبیق بر سوره‌های متعدد قرآن کریم است.

3. مبانی نظری

در سوره ذاریات خداوند سه مرتبه سوگند یاد می‌کند و پس از هر یک از این سوگندها جوابی را قرار می‌دهد و با بیان داستان‌های متعدد بر ضرورت عبرت‌‌گیری انسان از آیات انفسی، آسمانی و زمینی اصرار دارد. این تکرار سوگند و تعدد داستان‌ها، گاه مخاطب را در فهم پیوستگی آیات این سوره دچار سردرگمی می‌کند و نمی‌تواند به فهم کاملی از مقصود آیات دست یابد. به همین سبب، پس از بیان مبانی نظری به‌کاررفته در این سوره، به بیان نحوه اتصال و چینش آیات پرداخته می‌شود.

3- 1. فرایند حلقه‌های معنایی

(حلقه‌های معنایی) فرایندی است که برای کشف مناسبات بینا آیه‌ای طراحی شده و با انجام آن، فهمی پذیرفتنی از نحوه انسجام محتوای یک سوره به دست‌ آمده است. براساس این فرایند، به‌جای نگاه خطی به آیات و کشف ارتباطات بین یک آیه با آیه قبل و بعد، محتوای یک سوره در دو یا چند دایره معنایی جای می‌گیرد و سپس نحوه ارتباط دوایر معنایی کشف می‌شود. مضمون آیات قرارگرفته در هر یک از این حلقه‌ها باید مرتبط و مکمل دیگر آیات آن دایره باشد و مقصود واحدی را دنبال کنند؛ برای مثال، هر یک از داستان‌ها یا تمثیل‌ها در این سوره در حلقه‌ای مجزا قرار داده شوند و پیام‌ها و نکات دیگر دربارۀ موضوعی واحد در حلقه‌ای دیگر. پس از جای‌دادن همه آیات در دوایر، نوبت به فهم ارتباط معنایی بین این حلقه‌ها می‌رسد. برای یافتن ارتباط منطقی بین حلقه‌ها لازم است این سؤال مطرح شود که مضمون و پیام این حلقه با کدام یک از حلقه‌های دیگر مرتبط است. برای فهم بهتر این فرایند، سوره ذاریات براساس همین فرایند پیش برده می‌شود.

3- 2. دیدگاه قسم‌های استدلالی

برخی محققان معاصر قرآنی، رویکردی نو و پذیرفتنی دربارۀ حکمت و هدف قسم‌‌های الهی ارائه کرده‌اند و بر برهانی‌بودن قسم‌های الهی اصرار دارند. آنان معتقدند سوگندها به‌منزلة گواه و دلیلی برای اثبات مطلبی هستند که در جواب قسم آمده است (طباطبایی، 1417ق، ج20، ص147). به نظر آنان چینش منطقی و ارتباط معنایی قسم‌ها به‌گونه‌ای است که تردید و شک مخاطبان را از میان می‌برد و تحقق جواب قسم را حتمی و امکان‌پذیر می‌کند (بنت‌الشاطی، 1376ش، ص266). بر این اساس، قسم‌ها مقدمه‌ای استدلالی و شاهد و گواه برای اثبات مطلبی هستند که در جواب سوگند آمده است (معرفت، 1379ش، ص295).

با تأمل در گفتار و نوشتار ادبی و بلاغی عرب و دیگر مردمان، این نوع کاربرد واو قسم و ادات مشابه آن را می‌توان یافت و به آن استشهاد کرد. درواقع آنان با سوگندخوردن بر اشیای مختلفی چون آسمان، بادها، زمین، روزها، شهرها، شمشیر، اسب‌ها و سواران و دیگر اشیا خواسته‌اند با شاهد قرار دادن آن قسم‌ها، باورپذیری مطلبی را برای مخاطب، بالا ببرند و او را بر پذیرش گفته خویش اقناع سازند. به بیان دیگر، استخدام این اشیا برای سوگند، دلیل و شاهدی است بر مدعایی که معمولاً پس از قسم‌ها جای می‌گیرد؛ حال‌ آنکه هیچ عظمت و شرافتی در آن موارد قسم لحاظ نشده است (فراهی، 1349ق، ص25).

به نظر می‌رسد سوره‌های قسم را بتوان بر همین مبنا بازنگری کرد و به‌جای عظمت‌بخشی به موارد سوگند، برهان نهفته در آن دنبال شود. برای تحقق این امر، لازم است نحوه ارتباط آیات قسم با یکدیگر و نیز نوع ارتباط آن قسم‌ها با جواب قسم تأمل و بازبینی شود. در این مقاله تلاش شده است این دیدگاه بر سوره ذاریات تطبیق داده شود.

4- تناسب معنایی سوره ذاریات بر پایه حلقه‌های معنایی

محور اصلی سورة ذاریات، بر تحقّق وعده‌های الهی تأکید دارد و برای تبیین این مطلب، در ابتدای سوره به وزش بادهایی اشاره می‌شود که موجب حرکت ابرها و کشتی‌‌ها می‌شوند تا رزق و روزی بندگان را جابه‌جا و تقسیم کنند. خداوند تحقق وعدة رزاقیت خویش را به‌‌وسیلة این سیستم نظام‌‌مند، نشانه و تأییدی بر تحقق دیگر وعده‌هایش قرار می‌‌دهد. درواقع، انسان با مشاهدة این نظام منسجم ‌انکارناپذیر، اطمینان می‌‌یابد که همة وعده‌‌های الهی، صادق و تحقق‌پذیرند.

یکی از ویژگی‌‌های سورة ذاریات این است که سه مرتبه از سوگند به واو استفاده شده و پس از اتمام قسم و جواب قسم ابتدای سوره، قسم و جواب قسم دیگری نیز آمده است. در دومین سوگند، با اشاره به متعددبودن مسیرهای آسمانی، اقوال متعدد و ضدونقیض منکران را سبب انحراف آنان از حقیقت می‌‌داند. همچنین، در آیة 23 با سوگند به پروردگار آسمان و زمین، بر حقانیت سخنان الهی تأکید کرده است. برای توضیح بهتر این مطالب و بیان ارتباط آیات این سوره، از فرایند کشف حلقه‌های معنایی بهره برده شد و برای انجام آن، معانی مرتبط و هم‌راستا کشف و در دایره معنایی مجزا قرار داده شد.

4- 1- حلقه معنایی اول سوره ذاریات

واژة (ذاریه) اسم فاعل از مادة (ذرو) به معنای منتشرکننده و پراکنده‌کننده است (راغب اصفهانی، 1412ق، ص327). این واژه غالباً در توصیف بادها به کار می‌‌رود (فراهیدی، 1409م، ج‌8، ص194)؛ بنابراین، آیة «وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً» (ذاریات: 1) یعنی قسم به بادهای پراکنده‌کننده و انتشاردهنده. دومین آیه با حرف عطف (فا) شروع می‌شود و مضمون این آیه را نتیجه و فرع آیة اول قرار می‌دهد (ابن‌‌عاشور، 1420ق، ج‌27، ص8) و وزش این بادها را سبب جابه‌‌جا شدن اشیای سنگین می‌‌داند «فَالْحامِلاتِ وِقْرا» (ذاریات: 2). واژه (حامل) به معنای حمل‌کننده (راغب اصفهانی، 1412ق، ص257)؛ و (وقر) به معنای سنگینی شئ است (مصطفوی، 1360ش، ج‌13، ص176). با توجه به آیاتی که سنگینی را در توصیف ابرها به کار برده‌‌اند (رعد: 12) یا به حرکت ابرهاى سنگین‌وزن، توسط بادها اشاره دارند (أعراف: 57). می‌‌توان گفت منظور از اشیای سنگین، همان ابرهای حجیم و عظیمی هستند که با وزش بادها به سمت سرزمین‌‌های مختلف در حرکت‌اند (آلوسى، 1415ق، ج‌14، ص3).

در سومین آیه، به حرکت راحت و آسان کشتی‌‌های عظیم روی آب‌‌ها اشاره شده (طباطبایی، 1417ق، ج‌18، ص365) و به مدد حرف عطف (فا)، حرکت کشتی‌‌ها را نتیجة وزش بادها قرار داده است «فَالْجارِیاتِ یُسْراً» (ذاریات: 3). واژة (یُسر) به معنای سهولت و راحتی است (راغب اصفهانی، 1412ق، ص891) و واژة (جاری) به معنای روان‌شونده است که معمولاً برای حرکت آب یا حرکت یک شیء روی آب به کار می‌رود (راغب اصفهانی، 1412ق، ص194). مشتقات این واژه در قرآن، غالباً برای اشاره به حرکت کشتی‌‌ها به کار می‌رود؛ مانند (جاریه) در فراز «... حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَة» (حاقه: 11) که به معنای حمل و جابه‌جایی انسان به‌وسیله کشتی اشاره دارد؛ چنانچه جمع آن (جواری) در آیة «وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ» (شوری: 32) نیز در معنای کشتی‌‌ها به کار رفته و حرکت کشتی‌‌ها را از آیات و نشانه‌‌های الهی شمرده است (طباطبایی، 1417ق، ج‌18، ص61). در آخرین آیة قسم، به تقسیم رزق و روزی بندگان (بیضاوی، 1418ق، ج‌5، ص146) اشاره شده است «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً» (ذاریات: 4). شروع این آیه با ادات (فا) بیان‌کنندۀ آن است که تقسیم رزق و روزی، نتیجة وزش بادها و جابه‌‌جا شدن ابرها و کشتی‌‌هاست (قطب، 1412ق، ج‌6، ص3376). چنانچه دعای سوم صحیفة سجادیه، فرشتگان را هدایت‌کنندگان باد، ابر و بارش باران معرفی کرده‌‌، فرشتگانی که نگهبانان خزاین بادها و روان‌کنندگان ابرهایند، به دستور و امر الهی و برحسب ظرفیت اشخاص و زمین، به تقسیم رزق و روزی موجودات مشغول‌اند. روایتی نیز در منابع شیعه و سنی در تفسیر آیات ابتدایی این سوره آمده که مؤیدی بر مطالب بیان‌شده است. امام صادق(ع) در این روایت در پاسخ شخصی که از ایشان دربارۀ معناى آیة «وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً» سؤال پرسیده بود، می‌‌فرمایند: ابن‌‌الکواء همین سؤال را از امیرالمؤمنین(ع) پرسید و حضرت فرمود: منظور از (ذاریات)، باد است و از «فَالْحامِلاتِ وِقْراً» پرسید؛ فرمود: ابر است و از «فَالْجارِیاتِ یُسْراً» پرسید، فرمود: کشتی‌‌ها است. از «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً» پرسید، فرمود: ملائکه است‌ (قمی، 1363ش، ج‌2، ص328).

کاربست حرف عطف (فا) در ابتدای آیات قسم، موجب شده است یک اتصال معنایی بین این چهار آیه برقرار شود؛ بنابراین، این آیات در یک دایره معنایی جای داده شدند. معنای اجزای این حلقه، وابسته به وزش باد است و وزش باد، در محور و مرکز این دایره جای دارد؛

حلقه معنایی اول (حلقه قسم): مضمون 4 آیه اول سوره ذاریات

4- 2- حلقه معنایی دوم سوره ذاریات

جواب محتوای قسم، در دو آیه آمده است که معنای یکدیگر را تکمیل می‌کنند. در این دو آیه، بر تحقّق همه وعده‌‌های الهی تأکید شده است «إِنَّ ما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ» (ذاریات: 5) و از آنجا که برپایی قیامت، یکی از این وعده‌های الهی است، وقوع آن را امری حتمی شمرده است «وَ إِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ» (ذاریات: 6). این دو آیه جواب - که محور و ستون سوره ذاریات هستند - در یک حلقه معنایی جدید جای داده و (حلقه معنایی محوری) نامیده شدند؛

حلقه معنایی دوم (حلقه محوری): مضمون آیات 5 و 6 سوره ذاریات.

4- 3- ارتباط حلقه قسم با حلقه جواب (محوری) سورة ذاریات

خداوند در چهار آیة قسم ابتدای سوره، با سوگند به وزش بادهایی که جابه‌‌جایی ابرهای حجیم در آسمان و حرکت آسان کشتی‌‌های عظیم در دریاها می‌‌شوند، تصویری از هماهنگی و حکمت الهی در نحوة تقسیم رزق و روزی بندگان را به تصویر کشیده است (قطب، 1412ق، ج‌6، ص3376). سپس براساس این تصویر ذهنی، جواب قسم را بیان کرده و با تأکید بر تحقّق همه وعده‌‌های الهی، برپایی قیامت را امری حتمی دانسته است (مدرسى، 1419ق، ج‌14، ص15).

از نگاه بلاغی، مضمون چهار آیه قسم که از امور متعدد انتزاع شده، برای باورپذیری جواب قسم، استعاره تمثیلیه دانسته شده است؛ با این توضیح که ساختار منظم و هدفمند وزش باد‌‌ها برای به حرکت درآوردن ابرها و کشتی‌‌ها و درنهایت، تقسیم رزق و روزی بندگان، بیان‌کنندۀ آن است که خداوند حکیم، برای تحقق وعدة رازقیت خویش و تقسیم رزق و روزی بندگانش که در آیه 22 این سوره به آن وعده داده «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ» (ذاریات: 22)، باد، ابر، کشتی‌‌ها و دریا را به خدمت گرفته است. این مقدمه استدلالی و ‌درک‌شدنی، شاهد و دلیلی است بر اینکه خداوند حکیم برای به انجام رساندن هر یک از وعده‌‌هایش ساختار نظام‌‌مندی را طراحی کرده و مقدمات و ابزار مختلفی را به کار گرفته تا آن وعده را محقق کند (ر.ک: رازى، 1420ق، ج‌28، ص162). مشابه همین بیان و استدلال در دیگر آیات قرآن نیز وجود دارد؛ آنجا که وزش بادها برای بارورساختن گیاهان و جابه‌‌جایی ابرها و کشتی‌‌ها را آیه و نشانة قدرت الهی معرفی می‌کند و از انسان می‌‌خواهد تا دربارۀ این نظم و ساختار به تفکر و تعقل بپردازد (ر.ک: روم: 46؛ بقره: 164).

4- 4- حلقه معنایی سوم سوره ذاریات

پس از تأکید خداوند بر حتمیت برپایی قیامت و روز جزا، به اختلاف‌نظر انسان‌ها نسبت به این وعده الهی و عاقبت آن اشاره می‌شود. خداوند ابتدا بر راه‌‌های متکثر و متعدد آسمانی سوگند یاد می‌کند «وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ» (ذاریات: 7). (حُبُک) در لغت به معنای راه‌‌های متعدد و متکثر است (راغب اصفهانی، 1412ق، ص217)؛ سپس در جواب این سوگند، خطاب را متوجه انسان‌ می‌کند و می‌‌گوید: هر یک از شما انسان‌‌ها، راه و روش و گفتاری غیر از راه و روش دیگری برگزیده‌‌اید «إِنَّکُمْ لَفی‌ قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ» (ذاریات: 8)؛ «مختلف» به این معنى است که هر کس، راه و روشى غیر از راه و روش دیگرى برگزیند و نظر متفاوتی با دیگری داشته باشد (راغب اصفهانی، 1412ق، ص295). نتیجه این اختلاف و دوگانگی این است که عده‌ای را از حق و حقیقت دور کرده است «یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ» (ذاریات: 9). واژه (افک) به معنای برگشت و منصرف‌شدن است و معمولاً در انصراف و برگشت از حق و واقعیتی به کار می‌‌رود (احمد بن فارس، 1404ق، ج‌1، ص118) و «عنه» بیان‌کنندۀ علت است و ضمیر «ه» به «قول مختلف» بر می‌گردد (آلوسى، 1415ق، ج‌14، ص7).

این سه آیه نیز حیطه معنایی واحدی را دنبال می‌کنند؛ به این صورت که ابتدا تصویری از راه‌های متعدد آسمانی ارائه می‌شود تا یک باور ذهنی نسبت به کثرت و تعدد برای مخاطب ایجاد کند، سپس این جمله را تمثیلی قرار می‌دهد برای تعدد و کثرت اعتقادات و گفتار انسان‌ها و درپایان، نتیجه این تعدد آرا را انحراف برخی انسان‌ها می‌داند. به بیان دیگر، همان‌گونه که آسمان، دارای راه‌های متعددی است، شما انسان‌‌ها نیز گفتار و افکار مختلفی دارید که موجب روی‌‌گردان شدن برخی از شما شده است.

حلقه معنایی سوم (حلقه سوگند2): مضمون آیات 7 تا 9 سوره ذاریات.

4- 5- حلقه معنایی چهارم سوره ذاریات

پس از تصریح بر اختلاف باور انسان‌ها نسبت به تحقق وعده‌های الهی، به شرح حال این دو گروه متفاوت می‌پردازد. گروه منکری که دچار حدس، گمان و انحراف از واقعیت شده‌اند و درنهایت به عذاب و نفرین الهی دچار خواهند شد و گروهی که این وعده‌ها را باور می‌کنند و به آن ایمان می‌آورند. خداوند رفتار دنیوی هر یک از این دو گروه را بیان می‌کند و صحنه حضور متفاوت آنان در قیامت را به تصویر می‌کشد. در توصیف گروه اول آمده است: نفرین بر کسانی که بدون علم و از روی تخمین و گمان (راغب اصفهانی، 1412ق، ص279) سخن می‌گویند «قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ» (ذاریات: 10)؛ همان کسانى که در گرداب جهل و غفلت فرو رفته‌اند «الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ ساهُونَ» (ذاریات: 11)؛ پیوسته این سؤال را تکرار مى‌کنند که روز جزا چه زمانی است «یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ» (ذاریات: 12). در ادامه، صحنه قیامت و عاقبت سخت آنان را تصویرگری می‌کند و در مقابل سؤال انکارگونه آنان می‌فرماید: روز جزایی که از آن سؤال می‌کنید، همان روزى است که منکران را گرفتار آتش مى‌کنند «یَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ یُفْتَنُونَ» (ذاریات: 13). بچشید کیفرتان را، این همان چیزى است که همواره به آمدن آن شتاب مى‌کردید «ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ» (ذاریات: 14). این آیات که بیان‌کنندۀ گفتار دنیوی و عقوبت اخروی منکران تحقق وعده الهی است، در دایره معنایی جدیدی قرار داده شدند؛

حلقه معنایی چهارم (حلقه منکران): مضمون آیات10 تا 14 سوره ذاریات.

4- 6- حلقه معنایی پنجم سوره ذاریات

در مقابل منکران، گروهی هستند که به وعده‌های الهی ایمان و باور دارند. خداوند ابتدا تصویری از پاداش اخروی آنان به نمایش گذاشته که در باغ‌های بهشتی و در میان چشمه‌ها جای دارند «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ» (ذاریات: 15)، سپس به توصیف رفتار دنیایی‌شان می‌پردازد و علت رحمت پروردگارشان را نیکوکاری در سراى دنیا می‌داند (ذاریات: 16) و اینکه زمان کمى از شب‌ها را مى‌خوابیدند (ذاریات: 17) و در سحرگاهان طلب آمرزش مى‌کردند (ذاریات: 18) و در اموالشان حقّى براى گدا و محروم بود (ذاریات: 19). این توصیفات نیز مناسب قرارگرفتن در گروهی مجزا هستند؛

حلقه معنایی پنجم (حلقه مؤمنان): مضمون آیات 15 تا 19 سوره ذاریات.

4- 7- حلقه معنایی ششم سوره ذاریات

از آنجا که عده‌ای پس از مشاهده اختلاف گفتار انسان‌ها در جست‌وجوی حقیقت هستند، خداوند سه مسیر برای تأمل در آیات الهی معرفی می‌کند تا شک و تردید آنها را به یقین تبدیل کند. زمین، اولین جایی است که برای تفکر و رسیدن به یقین معرفی می‌شود «وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ» (ذاریات: 20). سپس او را دعوت به تفکر در وجود انسان می‌کند و از او می‌پرسد آیا این همه نشانه‌هاى بارز را در وجود خودتان نمی‌بینید؟ «وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ» (ذاریات: 21). درنهایت، طالب یقین را متوجه نشانه‌های آسمانی و مسیر رزق و تحقق همه وعده‌های الهی را آسمان معرفی می‌کند «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ» (ذاریات: 22). این سه آیه که محتوای آن، معرفی سه عرصه تفکر برای رسیدن به یقین است، در حلقه معنایی جدیدی قرار داده شدند؛

حلقه معنایی ششم (حلقه نشانه‌ها): مضمون آیات 20 تا 22 سوره ذاریات.

4- 8- حلقه معنایی هفتم سوره ذاریات

خداوند با بیان ابزار نزول رزق بندگان در ابتدای سوره، وزش باد‌‌ها و جابه‌‌جایی ابرها و کشتی‌‌ها را وسیله تحقق رزق بندگان، دانسته و برای باورافزایی جست‌وجوگران یقین، آنها را به تأمل در آیات موجود در سه عرصه متفاوت آسمان، زمین و وجود انسانی، دعوت و بر این مطلب تأکید کرده که آسمان، مکان نزول رزق، رحمت، عذاب، پاداش و تحقق وعده‌های الهی است و به اندازة مقدّر و معلوم بر شما نازل می‌‌شود.

خداوند در آیه 23 با سوگند به پروردگار آسمان و زمین، تحقق این وعده را حق و حتمى دانسته و آن را به حق‌‌بودن سخنان انسان تشبیه کرده است (طباطبایی، 1417ق، ج‌18، ص375)؛ یعنی همان‌طور که انسان در سخنان خود هیچ شکى ندارد، نباید در تحقق وعده‌‌های خداوندی که بر زمین و آسمان‌‌ها تسلط دارد، شک کند «فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ» (ذاریات: 23). درواقع، سیطرة خداوند بر آسمان و زمین، نشانة علم و قدرت نامنتهای خداوند بر جهان هستی است و دلیلی است محکم بر تحقق وعده‌‌هایش؛ چون خلف وعده، عملی است که از شخص ضعیف و ناتوان سر می‌‌زند (مدرسى، 1419ق، ج‌14، ص17).

حلقه معنایی هفتم (حلقه سوگند3): مضمون آیه 23 سوره ذاریات.

4- 9- حلقه معنایی هشتم سوره ذاریات

پس از آنکه خداوند از جویندگان حقیقت خواست تا در آسمان و زمین در پی نشانه‌ها و آیات الهی باشند (حلقه معنایی ششم)، به نمونه‌هایی از این نشانه‌های آسمانی و زمینی و انفسی می‌پردازد. در ابتدا مخاطب را روی زمین سیر می‌دهد و او را به تاریخ گذشته و آثار باقی‌مانده گذشتگان متوجه می‌کند؛ آثاری که مربوط به اقوام منکری است که نسبت به تحقق وعده‌های الهی مردد بودند؛ ولی سرانجام، عذاب وعده داده شده به آنان محقق شد. خداوند صحنه‌هایی از این حوادث را به تصویر می‌کشد. در داستان نخست، وعدة ملائکة الهی به حضرت ابراهیم(ع) آمده که به او بشارت فرزند می‌‌دهند؛ ولی همسر او منکر تحقق آن می‌شود و با تعجب می‌‌پرسد: پیرزنى نازا چگونه می‌‌تواند فرزندی را به دنیا بیاورد؛ اما فرشتگان بر حتمیت تحقق این وعدة الهی ایمان دارند (ذاریات: 24- 30). سپس وعدة عذاب قوم لوط(ع) مطرح می‌شود که با سنگ‌های آسمانی و نابودی آنان محقق شد (ذاریات: 31- 37). در شروع داستانی دیگر حضرت موسی(ع) به‌عنوان نشانه‌ای برای عبرت معرفی می‌شود و نابودی فرعون و لشکریانش را پس از انکار دعوت موسای نبی به تصویر می‌کشد (ذاریات: 38- 40). در سه داستان دیگر نیز عاقبت قوم عاد، قوم ثمود و قوم نوح برای عبرت‌گیری معرفی شده‌اند (ذاریات: 41- 46).

 تنوع بیان این داستان‌ها و پیوست آنان با یکدیگر به گونه‌ای است که باور به تحقق وعده عذاب منکران و نجات مؤمنان را القا می‌کند و در نهایت، این باور را ایجاد می‌کنند که هر کس به مسیر خطا برود و بر آن اصرار داشته باشد، قطعاً دچار عذاب الهی خواهد شد؛ هرچند فرعون و لشکریانش باشند. بیان این نمونه‌‌های تاریخی بیان‌کنندۀ شواهد عینی و انکارناپذیری هستند تا شاهدی باشند بر تحقق وعدة قیامت و روز جزا و اینکه حتماً همة وعده‌‌های خداوند به‌وسیلة مقدمات و ابزار گوناگون ازجمله باد، صاعقه، سنگ و سیلاب محقق خواهد شد؛ هرچند مورد انکار تکذیب‌‌کنندگان قرار گیرد؛ بنابراین، مجموع این داستان‌ها در حلقه معنایی واحدی قرار داده می‌شوند؛

حلقه معنایی هشتم (حلقه عبرت): مضمون آیات 24 تا46 سوره ذاریات.

4- 10- حلقه معنایی نهم و دهم سوره ذاریات

پس از تکمیل حلقه عبرت و هشدار، در تکمیل بیان نشانه‌های موجود در آسمان و زمین (حلقه معنایی ششم)، خداوند خود را خالق و آفریننده هر دو عرصه آسمان و زمین معرفی می‌کند و می‌فرماید «وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ * وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ» (ذاریات: 48 -47)؛ یعنی ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و پیوسته آن را وسعت مى‌بخشیم و زمین را گستردیم و چه خوب گستراننده‌اى هستیم. سپس به آفرینش اشیا و موجودات مختلف در آسمان و زمین می‌پردازد و خلقت همه آنها را در قالب زوجیت و تناسب می‌داند «وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ‌» (ذاریات: 49). واژه (زوجین) در اینجا به معنای متناسب و مقارن است (احمد بن فارس، 1404ق، ج‌3، ص35) و نشانه‌ای است بر هماهنگی و تناسب آفرینش تمام اشیا و ذرات هستی. از آنجا که همه آسمان و زمین و مخلوقات در سیطره قدرت الهی هستند، پس راهی جز پناه‌بردن به این خالق قادر نیست؛ به همین سبب، از انسان می‌خواهد تا فقط به‌سوی خداوند بگریزد و برای او شریکی قرار ندهد «فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ * وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ» (ذاریات: 51-50). مجموع این آیات که بیان‌کنندۀ قدرت و سیطره خداوند بر آسمان و زمین و همه مخلوقات است، در یک حلقه و نتیجه‌ای که به‌وسیله (فا) عطف بر آن مترتب شده، در یک حلقه معنایی دیگر قرار داده شده است؛

حلقه معنایی نهم (حلقه قدرت الهی) و دهم (حلقه توحید): مضمون آیات 47 تا 51 سوره ذاریات.

4- 11- حلقه معنایی یازده و دوازده سوره ذاریات

آیات پایانی سوره، نتیجه محتوای آیات قبل است (طباطبایی، 1417ق، ج‌18، ص385) و به اختلاف اقوال و دودستگی انسان‌ها و همچنین، داستان مخالفت مردم با دعوت انبیا اشاره دارد (حلقه‌های معنایی 3، 4 و 8). خداوند در این آیات، روی سخن را متوجه پیامبر اسلام(ص) می‌کند و علت انکار و اتهام سحر و جنون به پیامبران را روحیه طغیانگری آنان می‌داند (ذاریات: 52). همچنین، آن حضرت را از مجادله با منکران منع می‌کند و از او می‌خواهد بدون اینکه سرزنشی متوجه او باشد، به هدایت و دعوت خود ادامه دهد (ذاریات: 52). این آیات نیز از لحاظ خطاب و محتوا یکسان‌اند و دو حلقه معنایی را تشکیل می‌دهند.

حلقه معنایی یازدهم (حلقه طغیانگران) و دوازدهم (حلقه رفتا پیامبر با طغیانگران):

مضمون آیات 52 تا 55 سوره ذاریات.

4- 12- حلقه معنایی سیزدهم سوره ذاریات

پس از دعوت انسان به پناه‌بردن به خداوندی که بر آسمان و زمین سیطره دارد (حلقه معنایی نهم)، به هدف خلقت جن و انس می‌پردازد و تأکید می‌کند بر اینکه آنان فقط برای پرستش خداوند آفریده شدند «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات: 56). سپس در تکمیل این معنی می‌گوید من هرگز از آنها روزى نمى‌خواهم و نمى‌خواهم مرا اطعام کنند؛ بلکه این خداوند است که روزى‌دهنده و صاحب قوّت و قدرت است (ذاریات: 58 -57). این سخنان نتیجه آیاتی است که باد، ابرها و کشتی‌ها را مقدمه تقسیم رزق و روزی معرفی کرد (حلقه معنایی اول) و سپس محل نزول رزق بندگان و مکان تحقق وعده‌های الهی را آسمانی دانست که تحت سیطره خداوند است (حلقه معنایی ششم و نهم).

حلقه معنایی سیزدهم (حلقه هدف خلقت): مضمون آیات 56 تا 58 سوره ذاریات.

4- 13- حلقه معنایی چهاردهم سوره ذاریات

خداوند در آخرین آیات این سوره با لحنی هشدارگونه خطاب به منکرانی که پیوسته از تحقق روز جزا پرس‌وجو می‌کردند، می‌گوید قطعاً براى ظالمان، عذابی همچون عذاب هم‌مسلکانشان از امت‌های پیشین مهیا شده است. سپس از آنان می‌خواهد تا بر آمدن آن روز سخت عجله نکنند «فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا یَسْتَعْجِلُونِ» (ذاریات: 59) و در پایان، باز بر تحقق وعده قیامت تأکید می‌کند و آخرین هشدار را به منکران روز جزا می‌‌دهد و می‌‌فرماید «فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ مِن یَوْمِهِمُ الَّذِى یُوعَدُونَ» (ذاریات: 60)؛ یعنی واى بر کسانى که تحقق روز موعود را انکار می‌‌کنند.

حلقه معنایی چهاردهم (حلقه تهدید منکران): مضمون آیات 59 و 60 سوره ذاریات.

5- ساختار و نحوه چینش حلقه‌های معنایی سوره ذاریات

اکنون که محتوای سوره ذاریات در حلقه‌های معنایی متعدد قرار داده شد، وقت آن است دقیق‌تر به محتوای این دوایر معنایی نگریسته شود تا نظم منطقی بین آن کشف شود. حلقه جواب قسم‌های ابتدای سوره که بیان‌کنندۀ تحقّق همه وعده‌‌های الهی و برپایی قیامت است، حلقه مرکزی و محور این سوره است و مضمون چهار آیه قسم برای استدلال و باورپذیری جواب قسم در نظر گرفته شد؛ با این توضیح که خداوند حکیم، برای تحقق وعدة رازقیت خویش و تقسیم رزق و روزی بندگانش، باد، ابر، کشتی‌‌ها و دریا را به خدمت گرفته و او برای تحقق هر یک از وعده‌‌هایش ساختار نظام‌‌مندی را طراحی کرده و مقدمات و ابزار مختلفی را به کار گرفته است.

پس از تأکید خداوند بر حتمیت برپایی قیامت، تعدد و کثرت اعتقادات و گفتار انسان‌ها را دلیل انحرافشان دانسته و در چهارمین و پنجمین حلقه معنایی به شرح‌حال دنیوی و اخروی دو گروه متفاوت مؤمنان و منکران تحقق وعده‌های الهی پرداخته است؛ اما از آنجا که عده‌ای پس از مشاهده اختلاف گفتار انسان‌ها در جست‌وجوی حقیقت‌اند، خداوند آنان را دعوت می‌کند تا در نشانه‌های زمین، آسمان و وجود انسان تأمل کنند.

خداوند در هفتمین حلقه معنایی، سیطره بر آسمان و زمین را دلیلی محکم بر تحقق وعده‌‌هایش دانسته و باز بر معنای محوری سوره تأکید کرده است. سپس در سه حلقه معنایی، جویندگان حقیقت را با نمونه‌هایی از نشانه‌های آسمانی، زمینی و انفسی آشنا کرده است. یادآوری عذاب و نابودی اقوامی که منکر تحقق وعده‌های الهی بودند، همچون قوم لوط، موسی، عاد، ثمود و نوح که محتوای هر یک از این داستان‌ها را در دوایر کوچک‌تری می‌توان جای داد، ولی مجموع آن گویای نشانه‌های زمینی معرفی شده‌اند. پس از تکمیل حلقه عبرت و هشدار، به بیان قدرت خداوند در آسمان و همچنین، نظم و هماهنگی آفرینش تمام اشیا و ذرات هستی اشاره دارد و در یازدهمین حلقه به هدف خلقت انسان می‌پردازد.

خداوند در یازدهمین حلقه معنایی، روی سخن را متوجه پیامبرش می‌کند و علت انکار و اتهام سحر و جنون به پیامبران را روحیه طغیانگری آنان می‌داند و ایشان را به هدایت و دعوت به حقیقت تشویق می‌کند و در آخرین حلقه معنایی باز بر محور این سوره تأکید می‌شود و به منکران تحقق روز جزا هشدار می‌دهد و تحقق وعده قیامت را تکرار می‌کند. برای فهم ساده‌تر، ساختار سوره ذاریات به‌صورت زیر ترسیم شد تا جایگاه حلقه‌های معنایی واضح‌تر شود.

6- نتیجه‌گیری

مناسب است به‌جای کشف ارتباط خطی و ترتیبی آیات، انسجام حلقه‌های معنایی کشف شود.

با کاربست (فرایند حلقه‌های معنایی) انسجام و ارتباط آیات سوره ذاریات به دست می‌آید. محتوای این سوره در چهارده حلقه معنایی قرار گرفت و سپس رابطه منطقی بین دوایر کشف شد.

در هر حلقه، یک یا چند آیه متناسب و همگون قرار گرفت که ساختار و بافت معنایی نزدیکی با یکدیگر دارند و هدف واحدی را دنبال می‌کنند.

در این سوره، یک حلقه مرکزی (محوری) وجود دارد که بر حتمیت تحقق وعده‌های الهی تأکید دارد و دیگر حلقه‌ها در راستای اثبات، تقسیم افراد در قبال تحقق وعده‌های الهی، بیان شواهد و آیات زمینی، آسمانی و انفسی برای باورپذیری معنای حلقه محوری آمده‌اند.

محتوای هر یک از حلقه‌های معنایی به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر امکان و ضرورت تحقق وعده‌های الهی اصرار دارند.